45 godina bez Tita: Sjećanje na vođu koji je obilježio epohu

Danas, 4. maja 2025. godine, navršava se 45 godina od smrti Josipa Broza Tita, istorijske ličnosti koja je duboko urezana u kolektivno pamćenje naroda bivše Jugoslavije, ali i šireg međunarodnog konteksta. Vijest o njegovom odlasku, objavljena tog dana 1980. godine iz Ljubljane, izazvala je dubok emocionalni potres i suze miliona ljudi širom tadašnje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Za mnoge je to bio trenutak kraja jedne ere, vremena koje se do danas evocira s nostalgijom, ali i kritičkom distancom.

U ovom tekstu ćemo se osvrnuti na Titovu političku i istorijsku ulogu, osvijetliti simboliku njegovog vremena, analizirati posljedice njegovog odlaska i ukazati na načine na koje se danas njegovo nasljeđe tumači, čuva – ili zaboravlja.

Ko je bio Josip Broz Tito?

Rođen 7. maja 1892. godine u malom mjestu Kumrovec (tada u Austro-Ugarskoj), Tito je poticao iz skromne, seoske porodice. Kao mladić, radio je kao metalostrugar, a sudbina ga je tokom Prvog svjetskog rata odvela u rusko zarobljeništvo. Upravo u Rusiji, pod uticajem revolucionarnih strujanja nakon Oktobarske revolucije, približava se idejama komunizma.

Po povratku u domovinu – tadašnju Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) – aktivno se uključuje u radnički pokret, a kasnije i Komunističku partiju Jugoslavije. Njegov politički i vojni uspon kulminira tokom Drugog svjetskog rata, kada postaje vođa partizanskog otpora – najsnažnijeg antifašističkog pokreta na Balkanu.

Nakon rata, Tito stupa na čelo nove socijalističke države i ostaje doživotni predsjednik Jugoslavije, koju vodi sve do svoje smrti 1980. godine. Njegova vlast bila je specifična po:

• Socijalističkom samoupravljanju

• Odbacivanju sovjetskog diktata i Staljina

• Osnivanju Pokreta nesvrstanih

• Kombinaciji autoritarnosti i karizme

• Ravnoteži između Istoka i Zapada tokom Hladnog rata

Titovo doba – ideal sigurnosti i pravde?

Za mnoge savremenike, Titovo vrijeme ostalo je upamćeno kao period društvene sigurnosti, stabilnosti i socijalne jednakosti. Isticano je kao najprogresivniji period u istoriji južnoslavenskih naroda. Elementi koji su oblikovali tu sliku uključuju:

• Sigurne i redovne plate za radnike

• Dostojanstvene penzije za starije

• Besplatno školstvo i zdravstvena zaštita

• Jaka antifašistička tradicija

• Osećaj kolektivnog dostojanstva i pripadnosti

Za razliku od turbulentnih tranzicionih perioda kasnijih decenija, u Titu se mnogi i danas prisjećaju vođe koji je obezbijedio egzistenciju običnog čovjeka. Djeca su imala besplatne udžbenike, studenti državne stipendije, a radnici stanove.

Ipak, ova slika nije potpuna bez priznanja i mračnijih strana njegove vladavine: političke represije, gušenja opozicije, cenzure i odsustva slobodnih izbora.

Nakon Tita – nestanak jednog poretka

Smrt Josipa Broza značila je početak kraja jedne političke i ideološke epohe. Jugoslavija je nakon njegove smrti počela da klizi u:

• Ekonomsku nestabilnost

• Političku fragmentaciju

• Nacionalne sukobe

Umjesto njegovog modela radničkog samoupravljanja, došla je era nacionalističkog pluralizma, koji je – prema kritičarima poput dr. Mirnesa Ajanovića – pretvoren u lažnu demokratiju, čiji su rezultati bili katastrofalni:

• Ratovi 1990-ih

• Masovne ljudske patnje i izbjeglištvo

• Povratak fašizma i ekstremizma

• Socijalna bijeda i poniženje radničke klase

Dok su se nekada slavile vrijednosti solidarnosti i zajedništva, novi politički sistemi često su afirmisali korupciju, elitizam i kriminal.

Sjećanje koje ne blijedi – simbolika spomenika

BOSS (Bosanska stranka), čiji je predsjednik dr. Mirnes Ajanović, igrao je važnu ulogu u očuvanju Titove memorije. Povodom 20. godišnjice njegove smrti, 4. maja 2000. godine, u Tuzli je, u prisustvu nekoliko hiljada građana, otkriven prvi poslijeratni spomenik Titu – bista na Partizanskom spomen-groblju.

Taj čin bio je više od komemoracije. To je bio pokušaj da se sačuva ideja slobode, antifašizma i socijalne pravde u društvima koja su sve više potpadala pod autoritarizam, nacionalizam i društvenu nepravdu.

Josip Broz Tito ostaje jedna od najsloženijih i najkontraverznijih ličnosti 20. stoljeća na Balkanu. Za jedne heroj i vizionar, za druge autokrata i simbol potisnute slobode, njegova istorijska uloga ne može se jednostavno svesti na crno-bijelu sliku.

U eri kada se bivše jugoslovenske republike suočavaju sa:

• Političkim nestabilnostima

• Padom javnih institucija

• Erozijom socijalne države

• Povampirenjem ekstremnih ideologija

– sve više ljudi se sa setom osvrće na ono što zovu “Titovo vreme”. Vrijeme kada su:

• Djeca imala besplatno obrazovanje

• Radnici bili zaštićeni

• Nacionalne tenzije bile pod kontrolom

• Zdravstvo bilo dostupno svima

Ali isto tako, savremena istoriografija i politička teorija podsjećaju da ni tadašnji sistem nije bio bez mana. Jednopartijski režim, ograničenja političkih sloboda, kult ličnosti i represivni mehanizmi vlasti ostaju tamne mrlje u nasleđu koje mnogi danas veličaju.

Godišnjica Titove smrti nije samo trenutak sećanja, već i prilika za kritičku refleksiju o prošlosti i sadašnjosti. Da li je moguće sačuvati vrijednosti socijalne pravde bez pada u autoritarnost? Može li se izgraditi budućnost koja će spojiti solidarnost Tita i demokratske ideale savremenog svijeta?

To su pitanja koja ostaju otvorena i danas – 45 godina nakon što je Tito zauvijek zatvorio oči, a Jugoslavija počela da se budi u novom, neizvjesnom dobu.