Zakon koji je pokrenuo burne reakcije
Hrvatski sabor nedavno je doneo novu zakonsku odredbu koja je izazvala oštre polemike kako u regionu, tako i među pravnim i ljudskopravaškim krugovima. Reč je o Zakonu o grobljima, koji je u javnosti dočekan s mnogo kontroverzi, naročito zbog svojih odredbi koje se odnose na uklanjanje nadgrobnih spomenika sa određenim natpisima. Konkretno, zakon nalaže uklanjanje svih nadgrobnih obeležja na kojima se nalaze formulacije koje se mogu protumačiti kao uvredljive za nacionalna, moralna ili verska osećanja hrvatskih građana.
Iako zakon u svojoj suštini pretenduje da uređuje izgled i sadržaj nadgrobnih spomenika u skladu s javnim redom, tumačenje i implementacija određenih odredbi otvorila su prostor za ozbiljne društvene i političke implikacije, posebno u odnosima između Hrvata i srpske manjine u Hrvatskoj.
Ključne odredbe zakona i društveni kontekst
Šta konkretno predviđa zakon?
Zakon predviđa nekoliko važnih pravnih mehanizama koji se odnose na regulaciju sadržaja na nadgrobnim spomenicima:
-
Obavezno uklanjanje svih nadgrobnih obeležja koja sadrže poruke koje se ocenjuju kao uvredljive po bilo koji aspekt identiteta hrvatskog naroda.
-
Ove poruke, prema navodima iz zakona, uključuju one koje “vrijeđaju vjerska, moralna i nacionalna osjećanja”.
-
Vlasnici grobnih mesta obavezni su da spomenike sa spornim natpisima uklone u roku od 30 dana od dobijanja obaveštenja.
-
Ukoliko to ne učine, sledi im novčana kazna u rasponu od 1.000 do 5.000 eura.
Iako zakon ne pominje eksplicitno etničke grupe, njegovo sprovođenje u praksi, prema navodima medija, najviše pogađa spomenike postavljene od strane srpske zajednice u Hrvatskoj, naročito one koji su nastali nakon 30. maja, datuma koji je simbolički značajan kao dan konstituisanja prvog demokratski izabranog Sabora 1990. godine.
Politička inicijativa i simbolika natpisa
Poseban fokus izazvala je inicijativa poslanika Stipe Mlinarića, člana Domovinskog pokreta (DP), koji je bio glavni zagovornik ovog zakona. On je jasno istakao da će biti uklonjeni svi nadgrobni spomenici sa natpisima poput:
-
“Na srpskoj zemlji”
-
“Poginuo za Srpsku Krajinu”
Mlinarić je dodatno pojasnio da su ovakvi natpisi ne samo uvredljivi, već i politički provokativni, jer direktno aludiraju na secesionističke težnje tokom ratnih sukoba 1990-ih.
Iz perspektive predlagača zakona, uklanjanje ovakvih natpisa treba da posluži kao mehanizam očuvanja nacionalnog dostojanstva i istorijske istine, uz sprečavanje širenja revizionističkih poruka na mestima koja bi, po prirodi, trebalo da budu mesta mira i poštovanja.
Reakcije pravoslavne zajednice i kritike
Nasuprot ovoj logici, pravoslavna zajednica, a posebno Srpska pravoslavna crkva (SPC), izrazila je duboku zabrinutost zbog ovog zakona. Najglasniji među kritičarima bio je njegovo visokopreosveštenstvo mitropolit zvorničko-tuzlanski Fotije, koji je ovaj potez opisao kao:
“Najnoviju podzemnu Oluju” — aludirajući na vojnu akciju “Oluja” iz 1995. godine, koja je dovela do masovnog egzodusa Srba iz Hrvatske.
On je zakon okarakterisao kao pokušaj da se “srpske kosti izbace iz njihovih grobova”, implicirajući da je cilj ne samo uklanjanje nadpisa, već i brisanje tragova srpskog prisustva i identiteta na prostoru Hrvatske.
Fotije je naglasio da se ovom merom dostiže novi nivo institucionalnog pritiska, kojim se narušavaju temeljna prava na dostojanstven ukop i očuvanje kolektivnog sećanja jedne zajednice.
Implikacije zakona: Pravne, društvene i istorijske dimenzije
1. Pravni izazovi i ljudska prava
Odluke o uklanjanju nadgrobnih natpisa otvaraju brojna pravna pitanja:
-
Da li se ovakve odredbe kose sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima, posebno u domenu slobode izražavanja i veroispovesti?
-
Mogu li se nadgrobni spomenici smatrati delom kulturne i istorijske baštine koji bi trebalo da uživa pravnu zaštitu?
-
Ko odlučuje šta je uvredljivo, i postoji li rizik od selektivne primene zakona?
2. Društvene tenzije i međunacionalni odnosi
Usvajanje ovakvog zakona dodatno komplikuje odnose između većinskog hrvatskog naroda i srpske manjine, jer se mnogi pripadnici potonje zajednice osećaju targetiranim i marginalizovanim. Umesto da doprinese pomirenju, zakon može izazvati:
-
Povećano nepoverenje prema državnim institucijama.
-
Polarizaciju društva na etničkoj osnovi.
-
Osećaj istorijske nepravde i brisanja identiteta.
3. Istorijska odgovornost i kolektivno pamćenje
Mesta sećanja, kao što su groblja, predstavljaju važan deo kolektivnog identiteta svake zajednice. Kada država interveniše u sadržaj tih sećanja, naročito kada to čini putem represivnih mera, rizikuje se:
-
Revizionizam i iskrivljavanje istorijskih činjenica.
-
Potiskivanje narativa jedne zajednice u korist dominantnog diskursa.
-
Gubitak šire društvene kohezije i pomirenja.
Pitanje granica između zakona i savesti
Usvajanje Zakona o grobljima u Hrvatskoj otvorilo je brojna pitanja koja prevazilaze domenu pravne regulative. Dok jedni vide ovaj zakon kao pokušaj da se zaštiti nacionalni integritet i javna osećanja, drugi ga doživljavaju kao instrument za brisanje tragova srpskog identiteta i gušenje prava na sećanje.
Ono što je neupitno jeste da su groblja mesta univerzalnog poštovanja i poslednje utočište svakog pojedinca, bez obzira na naciju, veru ili političku pripadnost. Kada se čak i na tim mestima uvode zakoni koji nose potencijal za diskriminaciju i selektivnu pravdu, društvo rizikuje da naruši samu osnovu humanosti i dostojanstva.
U tom svetlu, ključno je postaviti pitanje: Da li zakon može i sme zadirati u večni mir onih koji više ne mogu da govore za sebe? Odgovor na to pitanje ostaje u savesti onih koji zakon donose — i onih koji treba da ga sprovode.
